ولی برای این که ما به ارزش و اهمیت نمایشنامهِهای تاگور زودتر و بیشتر پی ببریم و نکتهِهای نغز و پر احساس نوشتهِهای او را دریابیم لازم است ابتدا تا حدی به خصوصیات روحی و معنوی وی آشنا شویم.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

برای معرفی تاگور از خود شاعر مدد می جوییم:
«در آن جا که فکر از هراس رسته و آدمی سربلند است.»
«در آن جا که دانش رایگان است.»
«در آن جا که جهان با دیوار اختلاف های ناچیز داخلی از هم جدا نشده،»
«در آن جا که کلمات از ژرفنای راستی بر می خیزد. »
«در آن جا که بازوان کوشا و خستگی ناپذیر به سوی کمال دراز است.»
«در آن جا که عقل به راهنمایی تو به سوی اندیشه و کردار رانده می شود»
«در آن بهشت آزادی، ای خدای من، کشور مرا بیدار فرما.»
افکار عمیق و احساسات رقیق این شاعر نیکومنش در این غزل و تقریبا در هر غزلی که از او مطالعه کنیم خلاصه شده و نمایشنامه های وی نیز همه بر همین افکار بنا شده است.
۳-۲-۹٫ سبک و زبان تاگور
در اوایل قرن نوزدهم تحقیق در زبان و ادبیات سانسکریت در منطقه ی بنگاله و مخصوصا در شهر بزرگ کلکته بر اثر نفوذ دولت انگلیس رونقی بسزا داشت.این تقید وتمایل به زبان سانسکریت هرچند بسیار مفید بود ولی بی زیان هم نبود، زیرا موجب شد که آثار ادبی به یک سلسله تعبیرات خشک و دور از ذهن و به عبارت دیگر متصنع و بیِروح گردد و فقط با انتشار نوشته های تاگور شیوه ی ساده اندیشی و ساده نویسی رواج گرفت. با تسلط انگلیس بر نیم قاره ی هند زبان های هندی به تدریج متروک شده و زبان انگلیسی جای آن راگرفته بود. در منطقه ی بنگاله سالی بیش از هزار کتاب و متجاوز از یک صد روزنامه و مجله به زبان انگلیسی منتشر میِشد. نفوذ زبان انگلیسی حتی در آثاری هم که به زبانِهای هندی نوشته میِشد محسوس بود ولی تاگور چه از لحاظ اندیشه و چه از لحاظ شیوهِی نوشتن همان سبک خالص هندی را برگزید.
در نثر بنگالی تاگور ما به هر دو سبک، سبک پیچیده و ساده برمیِخوریم. از یک سوی با بخشِهای توصیفی یا احساسی در اوج کلام با جملات بلند و مشروحی روبرو میِشویم که در نثر بنگالی سابقه نداشته است و از طرف دیگر برخی از اوقات سبک روایی او به طرز حیرت انگیزی ساده، صریح و بی پرده است.
۴-۱٫ گفتار اول: اصول وویژگیِهای رمانتیسم در اشعار فریدون مشیری
اصول رمانتیسم گاه به صورت مدون درآثار رمانتیک مطرح می شود وگاه نیز در میان آثار آنِها بیان میِشود. در این بخش به بررسی اصول و ویژگیِهای رمانتیسم در آشعار فریدون مشیری میِپردازیم.
۴-۱-۱٫ طبیعت گرایی
۴-۱-۱-۱٫ نقد تمدن جدید و زندگی شهری
تمدن جدید به عنوان یک تحول عظیم درکل جهان هستی پیامدهای مختلفی را به همراه داشته است که عدهِای از صاحب نظران آن را مهمِترین دستاورد بشریت تلقی کرده و نقاط مثبتش را بیش از منفی دانستندو عدهِای دیگر نیز به یکباره تمدن جدید را مورد نقد قرار داده و هیچ نقاط مثبتی در آن نیافته بلکه وجوه مخرب آن را بیش از منفعتش یافتند و رمانتیکِها نیز دنباله رو این دیدگاه منتقدانه بودند که تمدن جدید، مدینه فاضله و آرمان شهر سرشار از امنیت و اطمینان گذشته پرحلاوت و شیرین را به گلخنی مبدل ساخته که سراسر تلخی و تندی است.
مشیری شاعر لطیف و حساس رمانتیک نیز از جمله کسانی است که نگاهی نقادانه به تمدن دارد ودلیل اصلی از بین رفتن صفا و صمیمیت و خدشه دار شدن چهره طبیعت را در دنیای امروز ،تمدن میِداند. وی میِگوید: صنعت و تکنولوژی تمدن جدید پرواز کبوترها را در فضا ممنوع کرده است. زیرا پرواز پرندگان در آسمان را تجاوز به حریم جتِها تلقی میِکنند. تمدن جدید همانند یک ماشین به هرجا که راه یافته خوبی و محبت را از سر راه برداشته و کینه و بدی را جایگزین کرده و خودرأیی و خودکامی را دربین مردم رواج داده است به گفته اودر شعر” خوشهِی اشک":
روزگاری است که پرواز کبوترها
در فضا ممنوع است.
که چرا به حریم حرم جتِها خصمانه تجاوز شده است.
روزگاری است که خوبی خفته است.
و بدی بیدار است
و هیاهوی قناری ها
خواب جت ها را آشفته است (مشیری،۱۳۸۸، ج۱ :۵۰۵ )
مشیری تمدن جدید را سیاه نامه ناسازگاری بشر میِداند که بذر محبت را در سینهِها میِخشکاند و گل را از لبانشان میِچیند:
جهان پر از خبر است
در این کرانه که ماییم روز و شب،ده بار
خبر:
حوادث خونین و جنگ و شور و شر است
خبر:
تجاوز، بیداد، انفجار، فرار
گلوله باران، زندان، تهاجم و کشتار
سیاه نامهِی ناسازگاری بشر است
حکایت ستم آدمی به یکدگر است.
و همچنین تمدن جدید، محیط زیست را از بین برده است، محیط زیست
به لطف کارگزاران عهد ظلمت دود
-که از عنایت شان می رسد به گردون،آه
کبوتران سپید.
بدل شوند پیاپی به زاغ های سیاه! (مشیری، ۱۳۸۸، ج ۲: ۱۱۹۹)
مشیری در چند جای دیگر نیز تمدن جدید را نقد کرده است و از بین رفتن صفا و صمیمیت وهمدلی را مورد تأکید قرار داده است که بشر امروز با پیشرفت علم و تکنولوژی در خانه نشسته است و از طریق ماهواره و تلویزیون، از همه عالم خبر دارد الا همسایه تنها و بیمارش که سه روز دربستر بیماری است و داروی قلبش را در استکان ریخته و تا نزدیک لب آورده اما نتوانسته بنوشد.اودر این شعر از تنهایی انسان مدرن گلایه سرمیِدهد (همان: ۱۳۳۶).
همچنین در جای دیگر پیامد تمدن را علیرغم وعدهِهایش که میِبایست سرشار از خوبی و با اهمیت بوده باشد زوال خوبی و افزونی کشتار و ویرانی و جنگ و خونریزی قلمداد کرده است و میِگوید:
برای کودکان سوگند باید خورد
که روزی، موج میِزد، بال می گسترد
-چون دریا – درخت این جا
مبارک دم نسیمی بود و پروازی و آوازی
فشانده گیسوان رودی
…
چه پیش آمد؟
چه پیش آمد که آن گلِهای خوبی، ناگهان پژمرد
محبت را و رحمت را

علاوه بر این موضوع چنانچه اراده قانون­گذار، بر وضع مالیات یا اعطای معافیت توسط چنین اشخاصی تعلق بگیرد، لازم می ­آید به منظور افزایش کارایی مالیاتی، این اختیار به سازمان­های دولتی نیز داده می­شد تا بتواند با دقت بیشتر و با رعایت انصاف که متضمن رعایت حقوق مؤدیان است اقدام به وصول مالیات­ها نمایند.
علاوه بر این در متن تبصره عبارت “مواردی” بکار برده شده است که مفهوم موسعی به حساب می ­آید که شامل تمام نهادها، ارگانها، مؤسسات و حتی آستان­های مقدس هم می­ شود که این امر با عدالت مالیاتی همخوانی ندارد. در سابق همین موضوع در مذاکرات مجلس مورد اشاره قرار گرفت لیکن هیچ­گونه اقدامی جهت اصلاح و رفع این نگرانی انجام نشد.^[۳۴۹]
قابل ذکر است در طی بررسی لایحه اصلاح قانون مالیات­های مستقیم در دی ماه ۱۳۹۳، با تصویب نمایندگان مجلس معافیت­های مالیاتی اعطایی برای فعالیت­های اقتصادی نهادهای انقلاب اسلامی اعم از بنیاد مستضعفان، بنیاد جانباران، بنیاد تعاون سپاه، بنیاد تعاون ناجا و قرارگاه خاتم الانبیاء و نیز آستان­های مقدس نظیر آستان قدس رضوی که استمرار آن منوط به نظر مقام معظم رهبری بود، مشمول پرداخت مالیات قرار گرفتند و معافیت آن­ها لغو گردید.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

نهادها و مراکزی که بنا بر این تبصره تا کنون مشمول پرداخت هیچ­گونه مالیات نبودند، به انجام فعالیت­های اقتصادی مبادرت داشتند که از بابت این فعالیت­ها درآمدهای بسیاری نیز کسب می­نمودند. با توجه به مصوبه اخیر که البته هنوز در شورای نگهبان به تصویب نرسیده است گامی دیگر در راستای رعایت عدالت مالیاتی برداشته شد. البته ذکر این نکته خالی از فایده نیست که مالیات بر درآمد صرفاً بخشی از مالیاتی است که این نهادها و مراکز بواسطه مصوبه اخیر، ملزم به پرداخت آن شده ­اند حال آن­که مالیات­های دیگری نظیر مالیات بر دارایی و یا مالیات بر درآمدهای حاصل از هدایا، نذورات، موقوفات و … وجود دارد که کماکان این نهادها از پرداخت آن گریزان هستند.
یکی از این مراکز و نهادها، که تا قبل از مصوبه اخیر، جزء مشمولین معافیت قرار داشتند، آستان­های مقدس بودند که از جهات مختلف دارای سرمایه و دارایی­ های فراوانی هستند، که بخشی از آن­ها از طریق هدایا و نذورات زائران حاصل می­ شود و بخشی دیگر نیز ناشی از فعالیت­های اقتصادی این اماکن است. جا دارد در راستای اصل برابری و عدالت مالیاتی، مالیات آن بخش از درآمدهای این اماکن که از بابت هدایا، نذورات، کمک­ها و موقوفات حاصل می­ شود، مشمول مالیات قرار بگیرد، تا قانون مالیاتی از این طریق، دربردارنده حکمی مشابه در خصوص چنین درآمدها با درآمدهایی که سایر اشخاص حقوقی از بابت آن­ها مشمول مالیات بر درآمد اتفاقی قرار گرفته­اند، باشد و نسبت به درآمدهای این دو نوع شخصیت، حکم یکسانی را وضع نموده باشد.

گفتار دوم: مالیات بر دارایی

از مواردی که در این گفتار مورد بررسی قرار می­گیرد این است که اساساً چه نوع از دارایی­ های اشخاص مشمول مالیات قرار گرفته­اند و آیا تمامی اشخاص تحت پوشش این مالیات هستند؟ آیا میان اشخاص مشمول از حیث نوع و میزان دارایی و نیز شیوه ­های وصول آن، برابری یا تناسب برقرار است؟ به عنوان نمونه، نبود مالیات بر افزایش دارایی­ ها و مایملک، که باعث افزایش گرایش به واسطه­گری و خرید اموال غیرمنقول می­ شود ، از مواردی است که عدالت و کارایی نظام مالیاتی را خدشه­دار ساخته است.
بنابراین در این بخش ضمن بیان انواع پایه­ های مالیات بر دارایی، به میزان پایبندی مواد قانون مالیات­های مستقیم به اصول عدالت مالیاتی اشاره خواهیم کرد.

بند اول: مالیات سالانه املاک

مالیات سالانه املاک یکی از انواع مالیات بر دارایی است که در اصلاحیه سال ۱۳۸۰ از قانون مالیات­های مستقیم حذف شد. مطابق ماده (۳) قانون، “کلیه مالکین (اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی) نسبت به جمع ارزش املاک خود و حسب مورد املاک فرزندان تحت تکفل خود اعم از مسکونی و سایر املاک واقع در محدوده شهر و شهرک­ها به استثنای یک واحد مسکونی شخص حقیقی (اعم از خانه یا آپارتمان به انتخاب او) مشمول مالیات سالانه می­باشد.”
به نظر می­رسد این ماده یکی از مواد مناسب در قانون بوده که متاسفانه مورد حذف قرار گرفته است. بواسطه وجود این پایه مالیاتی علاوه بر آن­که سطح وسیعی از اشخاص جامعه مشمول پرداخت مالیات قرار خواهند گرفت و از این رهگذر منبع درآمد مستمر و پویایی جهت پوشش دادن مخارج دولت فراهم می­آمد، با مبانی عدالت مالیاتی نیز دارای همخوانی و هم­آهنگی می­باشد، چرا که مبلغ مالیات وصول شده از این طریق، با زیاد شدن قیمت واحد مسکونی رو به افزایش می­ گذارد بر این اساس هرکس بهره بیشتری از منابع و منافع جامعه می­برد مشمول پرداخت مالیات بیشتری خواهد بود. به عنوان مثال چنانچه جمع ارزش املاک مسکونی شخصی مبلغ ۸۰٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال می­بود، نسبت به مازاد مبلغ ۴۰٫۰۰۰٫۰۰۰ به نرخ (۳%) درصد از وی مالیات اخذ می­شد، همینطور تا مبلغ ۰۰۰/۰۰۰/۱۰۰ ریال نسبت به مازاد ۰۰۰/۰۰۰/۸۰ ریال به نرخ (۶%) درصد و نسبت به مازاد ۰۰۰/۰۰۰/۱۰۰ ریال به نرخ (۸%) درصد مشمول مالیات بر سالانه املاک قرار می­گرفت.
برای این نوع مالیات معافیت­هایی نیز قرار داده شده بود که یکی از آن موارد در تبصره (۱) این ماده مندرج شده بود که مقرر می­داشت: “ساختمان­های ویلائی، ییلاقی و قشلاقی به طور کلی و همچنین ساختمان­های واقع در سواحل دریای خزر مشمول مقررات این فصل خواهند بود لیکن واحد مسکونی فوق­الذکر که خارج از محدوده شهرها وشهرک­ها واقع شده ­اند، از پرداخت مالیات معاف هستند.” همانطور که مبرهن است پرداخت مالیات، اصل کلی محسوب می­ شود و معافیت نیز استثنائی بر آن می­باشد. این استثناء زمانی موجه، صحیح و عادلانه خواهد بود که به صورت موقتی و با ذکر دلیل و به صورت شفاف ارائه شود و در غیر این صورت، به دلیل آن­که گروه و دسته­ای را بر غیر آن ترجیح داده، تبعیضی ناروا به شمار خواهد رفت. در خصوص معافیت سالانه املاک به نظر می­رسد علت مستثنی نمودن این قبیل واحدها ناشی از سیاست­گذاری در حوزه شهری باشد تا اشخاص بویژه برج­سازان و سرمایه ­گذاران بخش مسکن بواسطه چنین مشوق­هایی نسبت به تهیه مسکن در خارج از محدوده شهر اقدام نمایند. عدم ارائه امکانات شهری باشد چرا که ما در بخش نخست اشاره کردیم که اخذ مالیات می­بایست هماهنگ با خدمات ارائه شده توسط دولت صورت گیرد و حال آنکه دولت امکانات لازم برای ارائه این گونه خدمات را به دلایلی همچون صرف هزینه زیاد ندارد.
بر اساس تبصره (۲) ماده فوق، “املاک متعلق به شرکت­هایی که تمام یا قسمتی از سرمایه آنها به دولت تعلق دارد نسبت به سهم مالکیت دولت و املاک متعلق به شرکت­های تعاونی مسکن که برای مسکن اعضا اختصاص یافته باشد و همچنین املاک متعلق به سفارتخانه ها به شرط معامله متقابل از پرداخت مالیات موضوع این فصل معاف است.” در این تبصره سه دسته املاکی که از پرداخت مالیات سالانه املاک معاف هستند بیان شده است که عبارتند از املاک شرکت­های دولتی نسبت به سهم مالکیت دولت، املاک اختصاصی اعضای مسکن شرکت­های تعاونی و املاک سفارتخانه­ها به شرط عمل متقابل.
معافیت در خصوص شرکت­های دولتی همانگونه که در مطالب قبلی گذشت بواسطه مالکیت دولتی آن و در نتیجه بی اثر بودن پرداخت مالیات است چرا که پرداخت مالیات توسط دولت، به مثابه جابجایی پول میان دو جیب دولت است. اما در خصوص معافیت اعضای مسکن شرکت­های تعاونی نسبت به املاک اختصاصی خود هیچ­گونه توجیهی که تبعیض صورت گرفته را توجیح نماید وجود ندارد. چرا که بر فرض قبول ضرورت حمایت دولت از چنین واحدهایی به­خاطر نوع فعالیتشان و نقش آن­ها در شد و توسعه اقتصادی، حمایت از اعضای آن­ها تأمین­کننده اهدافی که دولت به جهت توسعه شرکت­های مزبور دنبال می­ کند نخواهد بود. اگر چه این ماده و تبصره­های ذیل آن، در اصلاحیه سال ۱۳۸۰ مورد حذف قرار گرفته است لیکن بر فرض وجود و تصویب مجدد آن، بهتر آن است، اعضای شرکت­های تعاونی از اصل کلی که همانا پرداخت مالیات است مستثنی نشوند تا اصل برابری همگان در پرداخت مالیات نقض نگردد.
نکته بسیار ظریف در تبصره (۳) ماده فوق الذکر که رعایت آن منجر به رعایت عدالت در اخذ مالیات می­گردد این است که در مواردی که ملکی با بهره گرفتن از وام بانکی یا وام دریافتی از صندوق های قرض الحسنه خریداری یا احداث شده باشد بدهی مستهلک نشده مالک به بانک یا صندوق های قرض الحسنه حداکثر تا معادل ارزش معاملاتی ملک از ارزش آن ملک کسر خواهد شد. بنابراین مبلغ کلیه وام­های دریافتی جهت ساخت یا خرید واحد مسکونی جزو ارزش معاملاتی ملک محسوب نمی­ شود و از آن مقدار مالیات دریافت نخواهد شد.
این نکته را نباید دور از ذهن داشت که افراد ممکن است جهت ساخت یا خرید واحدهای مسکونی خود علاوه بر دریافت وام، به سراغ موارد دیگر تأمین مالی بروند که جا دارد در قانون به این موارد نیز اشاره و راه­حل مناسبی اتخاذ شود تا عدالت نسبت به این افراد هم مورد رعایت قرار گیرد.

بند دوم: مالیات مستغلات مسکونی خالی

مالیات مستغلات مسکونی خالی، یکی دیگر از انواع مالیات بر دارایی است که در اصلاحیه سال ۱۳۸۰ از ماده (۱۰) قانون مالیات­های مستقیم حذف شد. در این ماده اشاره شده بود که “هرگاه مستغلات مسکونی واقع در مراکز استان­ها و شهرهای با جمعیت بیش­از یکصد هزار نفر آماده برای اجاره باشند و بدون داشتن موانع قانونی بیش از مدت شش ماه متوالی خالی و بلااستفاده نگه­داشته شوند نسبت به بعد از شش ماه مذکور مشمول مالیات به شرح زیر خواهند بود:

 

1. 1. تا یک سال معادل دو در هزار ارزش معاملاتی مستغل به ازای هر ماه .

 

1. 1. در صورت تجاوز از یک سال معادل چهار در هزار ارزش معاملاتی مستغل به ازای هر ماه مازاد بر یک سال مزبور.”

 

تبصره ماده (۱۰) اشعار می­داشت، “هر گاه خالی ماندن یک مستغل به عللی خارج از اختیار مالک باشد در این مدت از پرداخت مالیات موضوع این فصل معاف خواهد بود” و طبق تبصره (۲) ماده (۱۱) این قانون، “هر گاه مالک تنها محل سکونت خود را خالی نگه دارد نسبت به آن مشمول مالیات این فصل نخواهد بود.”
وضع مالیات برای این­گونه مستغلات، حقوق مالکیت خصوصی اشخاص را نقض می­کرد و به نوعی مصداق سلب مالکیت اشخاص محسوب می­شد چرا که اشخاص نسبت به مایملک خود دارای اختیار و در نتیجه حق هر گونه انتفاع و بهره ­برداری را دارند. پس محدود کردن افراد و تعدی به حقوق اشخاص بزرگترین بی­ عدالتی محسوب ­می­ شود که به نظر می­رسد قانونگذار با درک این موضوع به حذف آن مبادرت نموده است. اگر چه وضع این تبصره ناشی از دغدغه­ های جدی سیاست­گذاران نسبت به تأمین محل سکونت شهروندان فاقد مسکن بوده است لیکن بهتر آن بود به­جای وضع محدودیت، اقدام به اعمال مشوقات گوناگون می­نمودند تا اشخاص با رغبت بیشتری به اجاره املاک خود حاضر شوند. همانطور که در فصول قبل گفته شد اساساً دریافت مالیات با حق مالکیت دارای تزاحم است، رفع این تزاحم و مقدم داشتن وضع مالیات بر حق مالکیت زمانی موجه خواهد بود که اولاً مالیات­های وضع­شده در بردارنده منفعتی عام باشد، ثانیاً میزان آن محدود به رعایت حد نیاز و کفایت دولت جهت انجام وظایف قانونی خود باشد، ثالثاً به صورت فراگیر، همه اشخاص را دربرگیرد و میان اشخاص تبعیضی اعمال نگردد.
با توجه به مراتب فوق به نظر می­رسد ذکر قیودی چون “مستغلات مسکونی واقع در مراکز استان­ها و شهرهای با جمعیت بیش­از یکصد هزار نفر” و “بیش از مدت شش ماه متوالی” نسبت به شمول مالیات بر مستغلات مسکونی خالی، صحیح نمی ­باشد. در شرایطی که دغدغه قانون­گذار جلوگیری از افزایش بی­رویه قیمت اجاره املاک می­باشد، بهترین شرط آن است که مبنای معافیت را، میزان نیاز هر منطقه به واحدهای اجاری در نظر گرفته شود. در فرضی که در منطقه­ای با جمعیت بیش از یکصد هزار نفر، تقاضای اجاره املاک بر عرضه آن پیش نگرفته باشد، خالی و بلااستفاده بودن مستغلات مسکونی واقع در آن، برای بیش از شش ماه متوالی، به دلیل آن­که هدف اصلی مقنن، که همانا جلوگیری از افزایش قیمت­های واحدهای اجاری است را محقق نمی­کند، موجب تضییع حقوق اشخاص خواهد شد.

بند سوم: مالیات بر اراضی بایر

مالیات اراضی بایر^[۳۵۰] از دیگر انواع مالیات بر دارایی است که در اصلاحیه سال ۱۳۸۰ از ماده (۱۲) قانون مالیات­های مستقیم حذف شد. مطابق این ماده “کلیه اراضی بایر واقع در در محدوده شهرها که بدون عذر موجه بایر بمانند مشمول مالیات سالانه به شرح زیر می­باشند:

 

1. 1. اراضی که تا دو سال از تاریخ اجرای این قانون بایر نگه­داشته شوند و معادل دو درصد ارزش آن به ازای هر سال مازاد بر دو سال مذکور.

 

1. 1. اراضی که تا چهار سال از تاریخ اجرای این قانون بایر نگه­داشته شوند معادل چهار درصد ارزش آن به ازای هر سال مازاد بر دو سال مذکور.

 

1. 1. اراضی که بیش از چهار سال از تاریخ اجرای این قانون بایر نگه­داشته شوند معادل پنج درصد ارزش آن به ازای هر سال مازاد بر چهار سال مذکور.”

 

نکته قابل توجه در این ماده، تقسیم اراضی بایر بر اساس مدت زمان بایر بودن آنهاست. این ماده میان اراضی بایری که مدت زمان بایر بودن آن، تا ۲ سال، تا ۴ سال و بیش از ۴ سال باشد را مشمول نرخ مالیاتی متفاوتی قرار داده بود. افزایش مالیات بر اراضی بایر با عنایت به مدت زمان بایر بودن آن، دارای مبنایی عادلانه بوده است.
مطابق ماده (۱۶) قانون، مالکان اراضی بایری که برای اراضی آنها از سوی مراجع ذیربط مجوز احداث بنا یا عمران صادر می­ شود از تاریخ صدور مجوز تا پایان مهلت مذکور در آن و در صورت تمدید مهلت با رعایت مهلت جدید، از پرداخت مالیات متعلق معاف خواهند بود مشروط بر این که در مهلت­های مقرر طبق گواهی مراجع مربوط احداث بنا خاتمه و یا عمران انجام شده باشد.
نکته جالب در تبصره (۳) ماده (۱۶)، این بود که در مورد کسی که خود یا افراد تحت تکفل او فاقد محل مسکونی مناسب بوده و مالک یک یا چند قطعه اراضی بایر باشد، تا حد نصاب مقرر در قانون اراضی شهری مصوب ۲۲/۶/۱۳۶۶ مجلس شورای اسلامی مشمول پرداخت مالیات موضوع این فصل قرار نمی­گرفتند و نسبت به مازاد آن، لازم بود مالیات پرداخت نمایند. بنابراین زمانی که صاحبان اراضی بایر، مسکن مناسبی نداشتند حسب مورد و با توجه به قانون اراضی شهری، مشمول پرداخت این نوع مالیات قرار نمی­گرفتند. این ماده راه را برای آن دسته از صاحبان اراضی بایر، باز گذاشته بود که حتی در مواقعی که فرزندانشان نیز دارای مسکن مناسبی نبودند، از پرداخت مالیات سر باز زنند لذا به نظر می­رسد قید “یا افراد تحت تکفل او” بدلیل آن­که فضا را جهت تحقق بی­ عدالتی و فرار مالیاتی باز می­کرد قید مناسبی نبود.

بند چهارم: مالیات بر ارث

در یک حکم کلی مطابق ماده (۱۷) قانون مالیات­های مستقیم هرگاه در نتیجه فوت شخصی اعم از فوت واقعی یا فرضی، اموالی از متوفی باقی بماند مشمول مالیات می­باشد. همچنین طبق ماده (۱۹) قانون مذکور “اموال مشمول مالیات بر ارث عبارت است از کلیه ماترک متوفی واقع در ایران یا خارج از ایران اعم از منقول و غیر منقول و مطالبات قابل وصول و حقوق مالی پس از کسر هزینه کفن و دفن در حدود عرف و عادت و واجبات مالی و عبادی در حدود قواعد شرعی و دیون محقق متوفی.”
فوت افراد و انتقال قهری اموال متوفی به وراث او، موجب افزایش دارایی و سرمایه اشخاصی می­ شود که به صورت یکباره اتفاق می­افتد. قانونگذار این افزایش سرمایه را در فصلی جداگانه و مجزای از مالیات بر دارایی و درآمد اتفاقی بررسی می­ کند که این موضوع بیانگر تفاوت مبنایی وضع این نوع مالیات است.
فلسفه مالیات بر ارث و آن­چه که این نوع مالیات را از مالیات بر دارایی متمایز می­ کند، وجود این دغدغه است که نگهداری ثروت به وسیله خانواده­های خاص در طول چندین نسل زمینه ساز وجود مشکلات اجتماعی خواهد بود.^[۳۵۱] چنانچه جان استوارت میل حق‌الارث را موجب تمرکز ثروت معرفی می­ کند، از این­رو پیشنهاد می‌کند که با ایجاد محدودیت‌هایی در مورد حق ارث (مانند افزایش مالیات بر ارث) از ایجاد تمرکز ثروت جلوگیری شود.^[۳۵۲]
علاده بر این تحلیل، ممکن است علت دیگر تمایز میان مالیات بر ارث با انواع دیگر مالیات از جمله مالیات بر دارایی و درآمد، این باشد که اساساً سهم الارث هر وارث با توجه به میزان نسبت آن با متوفی از حیث طبقه، متفاوت است. حال در صورت تعیین مالیات ارث بر مبنای شاخص ­ها و نرخ­های مالیات بر دارایی یا درآمد، کل سهم الارث انتقالی به دارایی اشخاص مشمول مالیات یکسان با سایر وراث در طبقات بالاتر یا پائین تر می­شد.
عموماً در بسیاری از کشورها، اموال انتقال داده شده در زمان مرگ با نرخ­های بالای مالیاتی روبرو می­شوند. در قانون داخلی آمریکا نرخ تا قبل سال ۲۰۰۶ ارثیه تا سقف یک میلیون دلار از مالیات معاف بود که در این سال به دو میلیون دلار افزایش یافت. و در مقابل نرخ مالیات قابل اعمال در آن زمان از (۱۸%) درصد به (۵۰%) درصد افزایش یافت.^[۳۵۳]
مطلب قابل توجه در خصوص مالیات بر ارث که در بند دوم ماده (۱۷) قانون،^[۳۵۴] مندرج است این است که مالیات بر ارث از کلیه اشخاصی که مقیم خارج از ایران هستند، نسبت به آن قسمت از دارایی متوفی که در خارج موجود است، پس از کسر مالیات پرداخت شده به دولت محلی، مشول مالیات بر ارث با نرخ (۲۵%) درصد می­ شود. در حالیکه این امر اخذ مالیات مضاعف از یک مأخذ مالی و سرمایه­ای به حساب می­­آید.
قانونگذار با تقسیم وراث و متوفی به اشخاص مقیم داخل و خارج از ایران تا حدودی به موضوع توجه نشان داده که می­بایست میان اشخاص ایرانی مقیم خارج که دو مرتبه مشمول مالیات هستند با اشخاص ایرانی مقیم داخل کشور از لحاظ نرخ مالیاتی تفاوت وجود داشته باشد لکن به این مسئله توجه ننموده که اساساً دریافت مالیات از اموال چنین اشخاصی خود نوعی مالیات مضاعف محسوب می­ شود.
این در حالی است که ما در ارتباط با تجار و بازرگانان قائل به ممنوعیت اخذ مالیات مضاعف در درآمد این اشخاص شده­ایم و درآمد این چنین اشخاصی را صرفا یکبار مشمول مالیات می­دانیم و با وضع قوانین داخلی یا انعقاد موافقتنامه­های دو یا چندجانبه سعی در جلوگیری از اخذ مالیات مضاعف می­کنیم.
نکته حائز اهمیت دیگری که در بحث مالیات بر ارث مطرح است آن است که ما علاوه بر ارث، که نوعی انتقال قهری اموال بواسطه فوت به حساب می­­آید نوع دیگر انتقال اموال به همین دلیل وجود دارد که تحت عنوان وصیت، از آن نام برده می­ شود. حال باید بررسی نمود که آیا نرخ مالیات بر ارث با نرخ مالیات بر اموال مورد وصیت متفاوت است یا خیر؟ و اگر متفاوت است مبنای این تفاوت چه بوده است؟

آنیونهای خاک

 

۰۰۰۵۲/۰

 

۰۰۰۱۱۷۵/۰

 

 

 

کلر محلول

 

۰۰۰۱۴/۰

 

۰۰۰۰۳۲۲/۰

 

 

 

به منظور درک بهتر نتایج تجزیه و تحلیل حساسیت، نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل مدل کیفیت خاک را به صورت نمودار اثر طیف رنگی متغیرهای مختلف نمایش داده شده است. شکل ۴-۳۶ به نتایج حساسیت سنجی تک تک متغیرهای نمودار اثر بر متغیر هدف در مدل کیفیت خاک می ­پردازد. در این نمودار درجه رنگ هر متغیر؛ نشان دهنده میزان حساسیت گره نهایی یعنی گره کیفیت خاک می­باشد. در واقع هر چه رنگ متغیر در نمودار تیره­تر باشد به معنی حساسیت بیشتر کیفیت خاک به این متغیر و یا اثر آن متغیر بر کیفیت خاک است . برای مثل از میان دو متغیر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک به عنوان متغیرهای تاثرگذار بر کیفیت خاک، خصوصیات شیمیایی اثر بیشتری داشته و با رنگ تیره­تر نشان داده شده است. در کنار رنگ هر متغیر شماره مربوط به تاثیر­گذاری هر متغیر بر متغیر هدف قرار گرفته است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

شکل ۴-۳۶- نمودار اثر نمایش دهنده نتایج تجزیه و تحلیل حساسیت بر گره نهایی مدل کیفیت خاک را نشان می دهد که هر چه رنگ نمایشی متغیر تیره­تر باشد، حساسیت گره نهایی به آن متغیر بیشتر بوده و اثر این متغیر بر گره نهایی یعنی کیفیت خاک نیز بیشتر خواهد بود. همچنین رتبه اثر هر یک از گره­ها بر گره­نهایی مشخص شده است. به عنوان مثال متغیر خصوصیات شیمیایی خاک با رتبه ۱ بیش ترین اثر و متغیر کلر محلول در خاک با رتبه اثر ۱۳ کم ترین اثر را بر کیفیت خاک در منطقه دارند.
۴-۴-۳-ارزیابی مدل با بهره گرفتن از مدل های تجربی
آخرین مرحله از اعتبار­سنجی مدل­های شبکه ­های باور بیزین تهیه شده، اعتبار­سنجی آن به کمک معیارهای مدل مدالوس می باشد. در این مطالعه مدل­های BBN تهیه شده در زمینه خاک، آب ، فرسایش بادی و بیابان­زایی با معیارها و مدل نهایی مدالوس مقایسه شد. به عنوان مثال با مقایسه خروجی مدل BBN تهیه شده برای کیفیت خاک، در هر واحدکاری و امتیاز معیار خاک مدل مدالوس در هر واحدکاری، صحت پیش بینی مدل تعیین شد ( جدول ۴-۲ ).
جدول ۴-۱۲- .کیفیت خاک پیش بینی شده و برآورد شده در هر واحد کاری با بهره گرفتن از شبکه ­های باور بیزین و مدل مدالوس را نشان می دهد. در واحد هایی که امتیاز معیار خاک در مدل مدالوس به عدد ۲۰۰ نزدیک تر باشد نشان دهنده کیفیت خاک نامناسب است که شبکه ­های باور بیزین نیز به درستی کیفیت خاک را در هر واحد کاری پیش بینی کرده ­اند.

 

 

کیفیت خاک پیش بینی شده از نظر بیابان­زایی با بهره گرفتن از شبکه های باور بیزین (%)

 

امتیاز معیار خاک در مدل مدالوس

 

واحدکاری

 

 

 

Poor

 

Moderate

 

Good

 

 

 

۴/۲۲

 

۴/۲۲

 

۲/۵۵

 

۱۵۲

 

۱-۱-۱

 

 

 

۱/۱۵

 

۵/۱۵

 

۴/۶۹

 

۱۵۱

 

۱-۱-۲

 

 

 

۱/۳۰

 

۸/۲۷

 

۱/۴۲

 

۱۴۲

هم­چنین در بخشی از وارسی بدنی و تنفس با حضور ذهن، برای جلوگیری از ورود چرخه­های معیوب فکری ذهن همواره متمرکز بر بدن و تنفس باقی می­ماند و بازدم ابزار طبیعی است که برای رها سازی^[۴۵۴] بکار می­رود (کابات زین، ۲۰۰۳).

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

از مفاهیم دیگری که در مداخلات ذهن آگاهی به آن توجه می­ شود حضور داشتن^[۴۵۵] به جای دست به کار شدن^[۴۵۶] می­باشد. هدفمند نبودن و دنبال یک حالت خاصی نبودن (آرمیدگی، شادی، آرامش و…) همه الگوهای غیر کمکی و به نوعی مربوط به این است که افراد می­خواهند کارکنند و نگران آن هستند که دست آوردهایی داشته و وضعیت خود را با توجه به آنچه که می­خواهند یا فکر می­ کنند بهتر است که این طور باشد زیر نظر می­گیرند. در حالی­که تمرین ذهن آگاهی به حضور داشتن بدون پرداختن به هدف و یا داشتن حالت خاص به آنها کمک می­ کند مانع پردازش خودکار شوند (سگال و همکاران، ۲۰۰۲، ترجمه محمد خانی،۱۳۸۴).
وضعیت­های ذهنی مثبت یکی از سازه­های قوی هستند که عبارتند از نگرش‌هایی که فرد نسبت به موارد مختلف دارد به عنوان مثال آگاهی بدون قضاوت و پذیرش (کابات زین، ۱۹۹۵؛ به نقل از ون دم و همکاران، ۲۰۱۱). اگرچه بسیاری از مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی وضعیت­های ذهنی مثبت را پرورش می دهند، اما وضعیت­های ذهنی مثبتی مانند، مهربانی ، محبت، لذت، شفقت، متانت و خودداری تنها اخیرا توجه­ها را به خود جلب کرده ­اند زیرا دارای قابلیت افزایش رضایت از زندگی، بهبود تاب­آوری وزندگی خوب می­باشند (گیلبرت، ۲۰۰۹، به نقل از ون دام و همکاران، ۲۰۱۱).
هم­چنین آموزش مهارت­ های اجتماعی با رویکرد فراشناخت با چندین میانجی به فرد امکان می­دهد که حالات روانی خود و دیگران را بشناسد. نامگذاری درست هیجانات، شناسایی عواطف دیگران از طریق نشانه­ های رفتار غیر کلامی مانند چهره و حرکات، سوال کردن، پذیرش و تجدید نظر در اعتقادی که داشته اند از جمله این میانجی­ها می­باشند (لیسکر^[۴۵۷] و همکاران، ۲۰۰۵).
ماین^[۴۵۸](۱۹۹۱) تاکید کرد که فراشناخت ظرفیت شناختی است که ما را قادر می­سازد رفتار دیگران را با توجه به حالات ذهنی آنها درک کنیم. لیسکر و همکاران (۲۰۰۹) به دو مولفه اصلی فراشناخت برای شناخت اجتماعی اشاره می­ کنند. مولفه اول خود انعکاسی^[۴۵۹] می­باشد. خود انعکاسی اشاره دارد به اینکه افراد به چه میزان می­توانند به روش­های پیچیده در مورد خود، در مورد احساسات و افکار خود، روابط متقابل بین آنها و در مورد نقش این روابط درزمینه بزرگتر در زندگی­شان آگاه شوند. شکل دوم از فراشناخت که متفاوت از خود انعکاسی است تسلط فراشناختی^[۴۶۰] می­باشد. تسلط فراشناختی به استفاده از دانش حالات ذهنی برای حل مشکلات روحی ​​و روانی اشاره دارد. لیسکر و همکاران (۲۰۰۹) بین فراشناخت و بینش اجتماعی افراد رابطه معنادار بدست آوردند. بینش ضعیف با عملکرد اجتماعی ضعیف ارتباط دارد (فرانسیس و پن^[۴۶۱]، ۲۰۰۱). اعتقاد بر این است که بینش ضعیف در روابط میان فردی تداخل ایجاد می­ کند در حالی­که برای ایجاد صمیمیت توافق دوطرفه در روابط لازم است (لیسکر و همکاران ، ۲۰۰۹).
چنانچه مطرح شد هم ذهن آگاهی و هم فراشناخت با چندین متغییر میانجی می­توانند بر درک اجتماعی، قضاوت وتصمیم درست در موقعیت­های اجتماعی به افراد کمک کنند. بنابراین هم­چنان که در این پژوهش بررسی کردیم، باعث نگرش‌های زیست محیطی بهتر، رفتار شهروندی سازمانی و بهزیستی اجتماعی بیشتر می­شوند. پس اگر بتوانیم آموزش­های ذهن آگاهی و فراشناخت را در سطوح پایه برای دانش ­آموزان ومعلمان در زمینه ­های مورد نیاز گسترش دهیم می­توانیم نتایج بهتر و مطلوب تری در جامعه بدست آوریم. و افرادی با آگاهی اجتماعی بالاتری داشته باشیم که بتوانند در موقعیت­های مختلف واکنش­های مثبت و مفید اجتماعی داشته باشند و در جنبه­ های مختلف زندگی اجتماعی مانند؛ حفاظت از محیط زیست، رفتارهای سازمانی مثبت و حس تعلق اجتماعی عملکرد بهتری داشته باشند.
۵-۲- محدودیت­ها
عدم کنترل عوامل تاثیر گذار فرهنگی مانند: خانواده، محل زندگی و سطح تحصیلات والدین بر متغییر های وابسته تحقیق از محدودیت­های روش­شناختی می باشد.
عوامل شخصیتی نیز می توانند در بروز رفتارهای مثبت یا منفی اجتماعی نقش داشته باشند که در این پژوهش با محدودیت کنترل آنها مواجه بودیم.
با توجه به اینکه نمونه گیری در این تحقیق به صورت تصادفی خوشه­ای بود، امکان کنترل بررسی اثر رشته تحصیلی بر متغییرهای وابسته کمتر وجود داشت.
محقق مجبور بود برای جلب همکاری آزمودنی­ها برگزاری کلاسها آموزشی را در دانشگاه محل تحصیل آنها برگزار کند امکانات کافی سمعی و بصری در اختیار محقق نبود.
عدم همکاری بعضی از آزمودنیها در اجرای فعالیت­های طول دوره باعث اختلال در اجرای درست آنها از سوی سایر آزمودنیها می­شد.
یکی از متغییرهای وابسته تحقیق رفتار شهروندی سازمانی بود که سابقه و تجربیات افراد شرکت کننده در دوره آموزشی به علت دامنه تغییرات سنی آنها تفاوت زیادی با هم داشت.
ویژگی­های فردی و شخصیتی و یا میزان جامعه پسندی آزمودنی­ها از مواردی بود که کنترل آنها برای محقق امکان پذیر نبود.
۵-۳- پیشنهادات
لازم است پژوهش­هایی در زمینه ­های مختلف اجتماعی مانند مساله اعتیاد و آسیب­های اجتماعی با بهره گرفتن از رویکردهای آموزشی مبتنی بر ذهن آگاهی انجام شود.
با تو­جه به اینکه در این پژوهش نتایج مثبتی در مورد رفتارهای مختلف اجتماعی بدست آمد توصیه می­ شود از آموزش­های فراشناخت و ذهن آگاهی در زمینه ­های بزهکاری و جنایی هم مورد پژوهش قرار گیرد.
این پژوهش در بین معلمان انجام شده­است که لازم است این آموزش­ها دربین سایر گروه ­های شغلی مانند کارمندان، کارگران، ومدیران انجام شود.
پژوهش­هایی با محوریت ذهن آگاهی در مورد گروه ­های سنی مختلف و یا جوامع مختلف برای بهتر شناختن اثرات آن ضروری است.
بررسی رابطه بین شخصیت ومتغییرهایی مانند نگرش‌های زیست محیطی وبهزیستی اجتماعی مفید خواهد بود.
توصیه می شود محققان به تهیه پرسش­نامه­ هایی در زمینه بهزیستی اجتماعی و مولفه­های آن بپردازند.
مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی می­توانند در عرصه ­های اقتصادی و فرهنگی نیز مورد پژوهش قرار گیرد.
در پژوهش­های بعدی اگر به بررسی همپوشی بین متغییرهای شخصیتی و ذهن آگاهی افراد در گروه ­های مختلف شغلی پرداخته شود نتایج مفیدی بدست خواهد آمد.
آموزش­های فراشناخت بر روی دانش آموزان با رویکرد اجتماعی انجام شود.
با پژوهش­هایی در زمینه اثر فراشناخت و ذهن آگاهی بر ناهنجاری­های اجتماعی می­توانیم جنبه­ های بیشتری از فایده­های این آموزش­ها را روشن کنیم.
منابع:
آذربایجانی، مسعود (۱۳۸۷). روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی چاپ سوم، تهران: سمت.
ابولقاسمی، عباس؛ گلپور، رضا؛ نریمانی، محمد و قمری، حسین (۱۳۸۸). بررسی رابطه باورهای فراشناختی مختل با موفقیت تحصیلی دانش ­آموزان دارای اضطراب امتحان؛ مطالعات تربیتی و روانشناسی، ۱۰(۳):۵-۲۰٫
احمدوند، زهرا. حیدری نسب،لیلا. شعیری، محمد رضا (۱۳۹۱). تبیین بهزیستی روانشناختی بر اساس مؤلفه­ های ذهن آگاهی روانشناسی سلامت، ، دوره ۱، شماره ۲، ، صفحه ۶۰-۶۹٫
ارونسون، الیوت (۱۳۸۶). روان‌شناسی اجتماعی، حسین شکرکن، تهران، رشد، ، چاپ چهارم، ص ۱۳۹ تا ۱۴۵٫
اسلامی، حمید (۱۳۸۷). رفتار شهروندی سازمانی. تدبیر شماره ۱۸۷ آذر ماه..
افشار، زهرا (۱۳۸۰). مقایسه میزان استفاده از راهبردهای فراشناختی در دانش ­آموزان پسر نارساخوان و عادی در دوره ابتدایی. پایان نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی .
برک، لورای (۱۳۸۶). روانشناسی رشد (از لقاح تا کودکی). ترجمه یحیی سید محمدی. جلد اول. تهران. نشر ارسباران.
بری، جان (۱۳۸۰). محیط زیست و نظریه اجتماعی، حسن پویان و نیره توکلی، چاپ اول، زیبا.
توسلی، غلامعباس (۱۳۸۲). مشارکت اجتماعی در شرایط جامعه آنومیک، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
تلخابی، محمود (۱۳۸۵). شیوه ­های تدریس حافظه دانش آموزان­، مجله رشد تکنولوژی آموزشی، شماره ۵ ،صص(۱۰-۸) .
جلالی، داریوش. آقایی، اصغر. طالبی، هوشنگ و مظاهری، محمدعلی (۱۳۹۳). اثربخشی آموزش شناختی مبتنی بر ذهن آگاهی متناسب با فرهنگ ایرانی و آموزش شناختی رفتاری بر استرس شغلی کارکنان شرکت­های خدمات رسان ، شماره ۱۸٫
جونز، ادواردئی (۱۹۸۵). تحولات عمده در روان‏شناسی اجتماعی در خلال پنج دهه گذشته، روان‏شناسی اجتماعی از آغاز تاکنون، ترجمه محمد تقی منشی طوسی، آستان قدس، ۱۳۷۱، ص ۲۴۱٫
جین، کات (۱۳۸۴). ارتقا سلامت. ترجمه، داوود شجاعی، تهران: شهراب.
حاج حسینی، حمیده، شبیری، محمد، فرج الهی، مهران، (۱۳۸۹)، نیازسنجی و تعیین اولویت‌های آموزشی دانش‌آموزان مقطع متوسطه در زمینه محیط زیست و توسعه پایدار، فصلنامه، علمی و پژوهشی، علوم و تکنولوژی در محیط زیست، دوره دوازدهم، شماره یک، بهار، صفحات ۱۷۹ تا ۱۹۴٫
حیدری، غلام حسین. غنایی، زیبا (۱۳۸۷). “هنجاریابی پرسش­نامه بهزیستی اجتماعی"، روان‌شناسی و علوم تربیتی» اندیشه و رفتار شماره ۷ ، ص۳۱ تا ۴۰٫
حبیبی ، مجتبی (۱۳۹۲). اثر بخشی درمان ذهن آگاهی بر ارتقاء کیفیت زندگی سوء مصرف‌کنندگان مواد مخدر، دوره ۲، شماره ۵، ، صفحه ۶۳-۸۱٫٫
خدایاری، زهرا (۱۳۸۶). فراشناخت چیست، ماهنامه رشد تکنولوژی آموزشی، شماره ۲، ص(۹-۶) .
خرازی، کمال (۱۳۸۷). بررسی رابطه بین اهداف پیشرفت، خود کارآمدی و راهبردهای فراشناختی. مجله روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، ۳۸(۳) ۸۷-۶۹٫
دیره، عزت؛ بنی جمالی، شکوه السادات (۱۳۸۸). بررسی سهم عوامل انگیزشی بر استفاده از راهبردهای شناختی و فراشناختی در فرایند یادگیری؛ مطالعات روانشناختی؛ دوره پنجم(۳).۴۷-۶۲٫
رجبی،غلامرضا .ستوده ناور(۱۳۹۰).تأثیر شناخت درمانی گروهی مبتنی بر حضور ذهن بر کاهش افسردگی و افزایش رضایت زناشویی در زنان متأهل مجله دانشگاه علوم پزشکی گیلان،، دوره بیستم شماره ۸۰، صفحات:۹۱-۸۰٫٫
رحمانی، خدامراد (۱۳۸۰). بررسی رابطه باورهای انگیزشی و راهبردهای خود تنظیمی باپیشرفت تحصیلی در درس تاریخ و ریاضی در میان دانش آموزان نابینا و بینا مقطع راهنمایی شهر شیراز، پایان نامه کارشناسی ارشد.
رشیدی، آیدا. گنجی، حمزه (۱۳۹۲). اصول ومبانی مایندفولنس، نشر ساولان، تهران.
زمانی مقدم، افسانه. سعیدی، مهدیه (۱۳۹۲). بررسی تأثیر آموزش محیط زیست بر ارتقای دانش، نگرش و مهارت معلمان مقطع ابتدایی منطقه ۱۲ آموزش و پرورش تهران، محیط زیست وتوسعه پایدار. دوره ۱، شماره ۳، صفحه ۱۹-۳۰٫
سام­آرام، عزت الله (۱۳۸۸). بررسی بهزیستی اجتماعی وامنیت اجتماعی. انتظام اجتماعی، اول۹-۲۲٫

در سایه همین آیات و احکام و فتاوی است که در قانون مجازات اسلامی ماده ۳۴۴ می‌گوید: «هرگاه در معبر عام عملی به مصلحت عابران، انجام شود، که موجب جنایت یاخسارتی گردد، مرتکب ضامن دیه و خسارت نخواهد بود.» و نیز در ماده ۳۴۵ همین قانون آمده است که:‌ «هرگاه کسی کالایی را که به منظور خرید و فروش عرضه می شود، یا وسیله نقلیه ای را در معبر عام قرار دهد، و موجب خسارتی گردد، عهده دارد آن خواهد بود مگر اینکه مصلحت عابران ایجاب کرده باشد که آن ها را موقتاً در معبر قرار دهد.»
حقوق دانان اسلامی در اصل حکم و عدم ضمان بر اثر احسان اختلافی ندارند اما پیرامون ماهیت احسان ونیکوکاری و حدود قاعده احسان جای بحث و گفت وگو است. یافته هایی که این پژوهش بدست آورده است می توان در بندهای زیر خلاصه کرد.

 

1. 1. با مرور بر تعریف های از احسان درلغت و مصطلحات فقها در‌یافتیم که قدر متیقن از قاعده احسان در روابط حقوقی جائی است که شخص می‌خواهد به دیگری سودی رساند و یا از او دفع ضرر کند نه آنکه نفع به خود رساند. دقت نظر حاکی از این بود که قصد احسان هم در تحقق لفظ احسان معتبر است و فقط احسان واقعی که دفع ضرر بنماید، در تحقق لفظ احسان کافی نیست.

 

1. 1. 1. 1. برای اثبات قاعده احسان به چهار دلیل استدلال شده است، هم چنانکه ملاحظه شد مهم ترین مدرک این قاعده آیات شریفه‌ قران کریم، سنت و حکم عقلا و عقل است. آنچه که از عموم احسان و کلی بودن قاعده فهمیده می شود، احسان هم دفع ضرر را شامل می شود، و هم جلب منفعت را زیرا مفاد قاعده احسان یک حکم عقلی است و امور عقلی تخصیص پذیر نیستند.

      (( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

 

1. 1. در مورد مصادیق و تطبیق این قاعده، نتایج فراوانی از باب دفع ضرر یا جلب منفعت از مالک و یا اقدام های انسان دوستانه عمومی حاصل شد که به نمونه هایی از بیان فقها اشاره شد.

 

1. 1. در موارد جلب منفعت و یا منع زیان از دیگری، عده ای معتقد بود که ضامن نبودن شخص در این موراد یا به جهت ثبوت اذن یا ایجاب تصرّف از طرف شارع است، نه قاعده احسان. و درنقد و بررسی آن گفته شد، اول آنکه، وجود اذن از طرف مالک یا شارع ثابت نیست. دوم آنکه، برفرض ثبوت اذن، عدم ضمان به خاطر تحقق احسان است و درنتیجه این مطلب (‌ثبوت اذن یا ایجاب تصرف از طرف شارع) قاعده احسان را مؤید است. و سوم اینکه، چنانچه به لحاظ قاعده اتلاف، مسئولیت اقدام کننده ثابت شود، در این صورت باتحقق احسان، ادلّه اتلاف تخصیص می خورد.

 

1. 1. در نقد نظریه برخی از فقها که معتقد بودند قاعده احسان فقط قاعده ” علی الید ” را تخصیص می زند نه قاعده اتلاف را گفته شد که قاعده احسان ناظر به هردو مورد است؛ زیرا اول آنکه قاعده اتلاف ازعبارت ” من اتلف مال الغیر فهوله ضامن” اخذ شده است و در روایت نیست تا به اطلاق آن تمسک شود و به اصطلاح از روایات اصطیاد شده است. و دوم آنکه جمله ” ما علی المحسنین من سبیل” چنانکه توضیح داده شد، عمومیت و اطلاق داشته و قابل تخصیص همانند حکم عقلی نیست.

 

1. 1. از دیگر موارد که نقض قاعده احسان پنداشته شده، یابنده مال گمشده و مجهول المالک بود که پس از تعریف ونومید شدن، از دسترسی به صاحب آن، از طرف صاحب ناشناس آن، در راه خدا صدقه دهد اما در برابر او ضامن است وبه نظر می رسد جواز قانونی صدقه دادن، مشروط به مسئولیت صدقه دهنده در صورت آمدن صاحب مال می باشد یعنی در این مورد قبول ضمان جزئی از کارنیک است.

 

1. 1. برخی از حقوق دانان مفاد ماده ۳۰۶ قانون مدنی ایران را مصادیق قاعده احسان دانسته اند، لیکن با دقت در این ماده، و مباحثی که در قاعده احسان بیان شد روشن می شود که از مصادیق قاعده احسان نیست زیراچنانچه در موردی عدم دخالت یا تأخیر در دخالت موجب ضرر به صاحب مال باشد و شخص با این فرض، دخالتی کرده باشد که به واسطه آن،‌ متحمل مخارجی گردد، صاحب مال ضامن پرداخت این مخارج خواهد بود. در حالی که گفته شد احسان از مسقطات ضمان است نه اینکه مخارجی را که متحمل شده، طلبکار است یا به عبارت دیگر، قاعده احسان مسقط ضمان است نه موجب آن.

 

1. 1. پزشک به موجب رأی مشهور فقهاء با وجود اذن در معالجه و رعایت کلیه موازین تخصصی، اگر اقدام وی اتفاقا موجب تلف شود، مسئول است اما گر بیمار، پزشک را پیش از اقدام به درمان ابراء کند، طبیب ضامن نیست. قانون گذار جمهوری اسلامی ایران نیز، پیروی از نظر مشهور حقوق دانان اسلامی در قانون مجازات نموده است.

 

گفتار چهارم : قصد احسان
کردار و رفتار آدمی در عرصه حیات زمانی می تواند از حیث نیکی و بدی نقش موثری بازی و موقعی را به اعتبار زشتی و زیبایی از جهت صفات پسندیده یا نکوهیده احراز کند و به مقتضای حال او را با حسنات یا سیئات دمساز سازند، نیکو و یا بد کارش جلوه دهند به بلندی های زیبا و فرح بخش اخلاق حمیده عروج و یا به منجلاب صفات دمیمه ساقطش نمایند که آن عمل در هر دو کفه نامبرده آیینه ی اراده عامل و مرات تمام نمای قصد و نیت فاعل باشند، و الا مادام که آلوده به رنگ اراده نشده اند عملی کم مقدار و یا عاری از اعتبار بیش نبوده و نمی توان برای آن عملی که فاقد اراده و نیت است، اهمیت و ارزش عمل مقرون به حسن نیت و یا زشتی و یا بی مقداری کار توام با سوء نیت را قائل و آن را از مواهب خوش نیتی برخوردار و یا به لوث بد دلی و سوء قصد لکه دارش نمود. عملی که بدون قصد و نیت انجام شود هر چند که به صورت بزه و جرم جلوه گر گردد، چون فاقد عنصر اخلاقی جرم است ، جرم تلقی نمی گردد و فاعل آن ضامن پرداخت خسارت حاصله نیست. زیرا از شرایط اولیه و عناصر متشکله جرم و ضمان سوء نیت و قصد است که آن عمل فاقد آن است. جرم وقتی مصداق پیدا می کند که مجرم با عزم و قصد ، با سوءنیت مبادرت به ارتکاب آن نموده باشد و اگر عملی شبیه جرم بدون قصد و اراده بوده جرم شناخته نمی شود و بزه تلقی نمی گردد و عامل آن ضامن نیست . خرد به این معنی حاکم است و مثال بالا و هزار امثله بالا که از شواهد باب احسان است سند این مدعا شمرده می شود. و محسن که به قصد احسان مبادرت به اقدام عملی مینماید ولی از عملش به حوادث غیر مترقبه عکس العمل ایجاد و عرض سود، زیان متوجه محسن الیه می گردد ، چون فاقد سوءنیت بوده است نباید ماخوذ به ضمان و مجلوب به کیفر و پرداخت اموال گردد. و اگر بگویید سوءنیت نداشته و حسن نیت داشته است در جواب می گوییم : با وجود حسن نیت پس به طریق اولی باید مبری گردد و ملاک در ضمان مجرم سوءنیت به شرح بالاست نه حسن نیت و هیچ گاه عقل سلیم به ضمان چنین شخصی حکم نمی دهد، چون این شخص قصد و نیت خیر داشته است و حوادثی که باعث می شود نتیجه عمل معکوس گردد قابل پیش بینی نیست . هر کس عملی انجام دهد طبق اصل اولی ضامن است و باید در صورت بروز خسارت نسبت به جبران آن اقدام کند . و لیکن بنابر مفاد قاعده احسان اگر این عمل با حسن نیت و انگیزه خیرخواهی در راستای جلب منفعت و دفع مفسده صورت گرفته باشد و به طور اتفاقی موجب زیان شود، یعنی نتیجه عکس بدهد، فاعل عمل مسئول نیست ، چون او به قصد و نیت خیر به چنین عملی دست زده. برای مثال اگر شخصی به قصد مراقبت از مال مالک و به انگیزه خدمت به او بر اموال او تسلط پیدا کند ضامن نیست . چون در این عمل قصد احسان داشته است. بدیهی است احسان از عناوین قصدیه است و بدون قصد تحقق پیدا نمی کند. بعضی از فقهاء همچون مرحوم اصفهانی معتقدند : صدق احسان به واقع لازم نیست و تنها قصد و اراده فاعل را لازمه یک عمل محسنانه می دانند. این بزرگوار در کتاب « اجاره » چنین آورده است : « الفعل اذا صدر بقصد عنوان حسن من العناوین الحسنه یتصف بالحسن و ان لم یتحقق مبداَ ذالک العنوان فی الخارج»( اصفهانی، محمد حسین، ۱۳۸۲، ص ۳۵) فعل هنگامی که به قصد عنوان نیکو از عناوین پسندیده، انجام می شود به حسن متصف می گردد، اگر چه مبدا آن عنوان در خارج از تحقق نیابد. ایشان در توجیه قاعده احسان موضوع را چنین بیان نموده است : « اگر فرد بیگانه ای ، یتیمی را به قصد ادب کردن کتک بزند، این عمل او قابل سرزنش نیست و پسندیده است. اگر چه آن طفل در واقع ادب نگردد» . این دیدگاه از جنبه های مختلف قابل نقد است که در مبحث قصد و واقیعت خواهد آمد. در این که قصد و نیت در احسان لازم است شکی نیست ولی آیا قصد و نیت عنصر کافی در تحقق قاعده احسان است و همین که شخص قصد احسان داشت عنوان محسن بر او صدق می کند. یا باید در واقع عمل او مطابق با عمل یک انسان متعارف در آن شرایط باشد. برای مثال اگر مغازه ای آتش گرفته باشد و فردی برای خاموش کردن آتش قسمتی از دیوار مغازه را خراب کند و امکانات هم در اختیار او بود . می توان او را محسن دانست ؟ آیا اگر شخص بگوید من نسبت به این موضوع جاهل بودم عمل او قابل تحسین است و ضمان از او برداشته می شود ؟ به نظر می رسد جهل افراد در ضمان آن ها تاثیری ندارد، زیرا خود شخص ملاک نیست بلکه روشی که به کار می برد می بایست متعارف باشد و ضرری که از مداخله شخص جاهل به وجود آمده به مراتب بیشتر از ضرری بوده است که در صورت عدم مداخله قرار بوده است به مالک وارد شود . در اینجا اگر چه شخص قصد نیت خدمت به دیگران را داشته ولی عمل او متعارف نبوده و حکم به عدم ضمان شخص جاهل به خاطر عدم آگاهی او دور از انصاف است. تنها در صورتی شخص ضامن نیست که هم قصد و نیت خیر و خدمت به غیر را داشته باشد و هم عمل او مطابق یک انسان متعارف در آن شرایط باشد ولی ناخواسته بر حسب اتفاق منجر به ضرر شود و در این صورت چون فاعل تعدی و تفریط نکرده و دفع ضرر هم از عهده او خارج بوده نه تنها ضامن نیست بلکه عنوان محسن بر او صادق است.
گفتار پنجم : وقوع ضرر از ناحیه احسان کننده
۱- اگر دکانی آتش بگیرد وخاموش کردن آتش و جلو گیری از گسترش آن مستلزم خراب کردن قسمتی از دکان باشد، خراب کننده ضامن نیست؛ هم چنان که اگر مردم اجناس مغازه را به منظور سالم ماندن از خطر با عجله از دکان بیرون بیاورند و در این بین ، بخشی از کالاها تلف شود و نیز اقدام کنندگان ضامن نخواهند بود. هم چنین هرگاه کسی ببیند لباس دیگری آتش گرفته و برای حفظ جان و دفع ضرر جانی از او راهی جز پاره کردن لباس های او نیست و چنین کند، ضامن قیمت لباس نخواهد بود؛ زیرا پاره کننده لباس محسن است و در این عمل قصد دفع ضرر داشته است. اگر منزلی در معرض سیل قرار گیرد، و اموال و اثاثیه فراوانی در آن باشد وافرادی به قصد جلو گیری از ورود آب به منزل، تعدادی از اموال را جلوی سیل قرار دهند و به این سبب بخشی از اموال تلف گردد، ضامن نخواهد بود. البته این نکته هم قابل ذکراست که، چنانچه ضرر دیگری به مالک وارد آید، در صورتی محسن ضامن نیست که ضرر دوم ( ضرری که وارد شده تا از استمرار ضرر اول جلوگیری شود) کمتر از ضرر اول باشد. بنابراین اگر ضرر وارده بیش از ضرری باشد که دفع و جلوگیری شد، این فعل نه فقط احسان به صاحب مال نیست بلکه اسائه وخیانت هم هست یاضرر وارد ه مساوی باضرری باشد که جلوگیری شده است، در این صورت هم فعل شخص یا اقدام او احسان در حق صاحب مال نبوده بلکه یک عمل لغو و بیهوده به حساب می آید.
۲- اگرکشتیران ببیند جان کشتی نشستگان در خطر است و باریختن اموال آنها به دریا می تواند جان مسافران کشتی را از خطر نجات دهد و این کار را بکند باید حکم به عدم ضمان کشتیران داد و او را محسن دانست.
اما اگر اموال متعلّق به برخی از آنان باشد و اقدام کننده به منظور حفظ جان خود، اموال دیگران را به دریا بریزند، نمی توان گفت ضمان ساقط است؛ چرا که قصد اقدام کننده فقط دفع ضرر از صاحب کالا نبوده؛ بلکه در درجه نخست، حفظ جان خودش ….منظور بوده است.
۳- اگر فرد ودعی بخواهد مسافرت کند و مالی نزد او به ودیعه باشد و امکان اعاده آن به مالکش نباشد، چنانچه احتمال عقلایی برای به سرقت رفتن مال وجود داشته باشد، او می تواند مال را در محل دفن کند و اگر از این اقدام تلفی حاصل شود، اقدام کننده ضامن نخواهد بود؛ زیرا او در این عمل محسن بوده است. البته این حکم در صورتی قابل توجیه است که تنها راه حفظ مال دفن آن باشد.( وسوی بجنوردی، محمد حسن، القواعد الفقهیه ، ج ۴، چاپ اول، ناشر دلیل ماه، قم ، ۱۳۸۲، صص ۱۲و ۱)
گفتا ر ششم : بررسی معیارهای احسان واقعی
مرحوم میرزا حسن بجنوردی بر این باور است که «‌ والظاهر انّه دائر مدار الاحسان الواقعی و ان لم یقصد به الاحسان لان الظاهر من العناوین و المفاهیم ـ الّذی اخذ موضوعاً للحکم الشرعی ـ هو واقعها و المعنی الحقیقی لها…» احسان واقعی شرط است، هرچند شخص فاعل، قصد احسان نکرده باشد؛ به دلیل اینکه هرجا عنوانی موضوع حکم شرعی باشد منظور، معنای واقعی آن است و قصد و اعتقاد دخالتی در مفاهیم اشیاء ندارد، مفاهیم اشیاء تابع واقعیت خودشان هستند، و عرف نیز از لفظ احسان، همان معنی واقعی را می فهمد. بنابراین ، قاعده ” علی الید یا ضمان ید که اثبات ضمان می کند، در موقع تخصیص به قاعده احسان می خوردکه فعل در واقع احسان باشد، چه قصد احسان وجود داشته یا وجود نداشته باشد.(خوانساری، جمال الدین محمد، شرح غرر الحکم و درر الکلم، چاپخانه دانشگاه، تهران، ۱۳۷۹ ص ۱۵)
گفتارهفتم : شرایط تاثیر احسان بر مسئولیت مدنی
الف) قصد احسان
کردار و رفتار آدمی در عرصه حیات زمانی می تواند از حیث نیکی و بدی نقش موثری بازی و موقعی را به اعتبار زشتی و زیبایی از جهت صفات پسندیده یا نکوهیده احراز کند و به مقتضای حال او را با حسنات یا سیئات دمساز سازند، نیکو و یا بد کارش جلوه دهند به بلندی های زیبا و فرح بخش اخلاق حمیده عروج و یا به منجلاب صفات دمیمه ساقطش نمایند که آن عمل در هر دو کفه نامبرده آیینه ی اراده عامل و مرات تمام نمای قصد و نیت فاعل باشند، و الا مادام که آلوده به رنگ اراده نشده اند عملی کم مقدار و یا عاری از اعتبار بیش نبوده و نمی توان برای آن عملی که فاقد اراده و نیت است، اهمیت و ارزش عمل مقرون به حسن نیت و یا زشتی و یا بی مقداری کار توام با سوء نیت را قائل و آن را از مواهب خوش نیتی برخوردار و یا به لوث بد دلی و سوء قصد لکه دارش نمود. عملی که بدون قصد و نیت انجام شود هر چند که به صورت بزه و جرم جلوه گر گردد، چون فاقد عنصر اخلاقی جرم است ، جرم تلقی نمی گردد و فاعل آن ضامن پرداخت خسارت حاصله نیست. زیرا از شرایط اولیه و عناصر متشکله جرم و ضمان سوء نیت و قصد است که آن عمل فاقد آن است. جرم وقتی مصداق پیدا می کند که مجرم با عزم و قصد ، با سوءنیت مبادرت به ارتکاب آن نموده باشد و اگر عملی شبیه جرم بدون قصد و اراده بوده جرم شناخته نمی شود و بزه تلقی نمی گردد و عامل آن ضامن نیست . خرد به این معنی حاکم است و مثال بالا و هزار امثله بالا که از شواهد باب احسان است سند این مدعا شمرده می شود. و محسن که به قصد احسان مبادرت به اقدام عملی مینماید ولی از عملش به حوادث غیر مترقبه عکس العمل ایجاد و عرض سود، زیان متوجه محسن الیه می گردد ، چون فاقد سوءنیت بوده است نباید ماخوذ به ضمان و مجلوب به کیفر و پرداخت اموال گردد. و اگر بگویید سوءنیت نداشته و حسن نیت داشته است در جواب می گوییم : با وجود حسن نیت پس به طریق اولی باید مبری گردد و ملاک در ضمان مجرم سوءنیت به شرح بالاست نه حسن نیت و هیچ گاه عقل سلیم به ضمان چنین شخصی حکم نمی دهد، چون این شخص قصد و نیت خیر داشته است و حوادثی که باعث می شود نتیجه عمل معکوس گردد قابل پیش بینی نیست . هر کس عملی انجام دهد طبق اصل اولی ضامن است و باید در صورت بروز خسارت نسبت به جبران آن اقدام کند . و لیکن بنابر مفاد قاعده احسان اگر این عمل با حسن نیت و انگیزه خیرخواهی در راستای جلب منفعت و دفع مفسده صورت گرفته باشد و به طور اتفاقی موجب زیان شود، یعنی نتیجه عکس بدهد، فاعل عمل مسئول نیست ، چون او به قصد و نیت خیر به چنین عملی دست زده. برای مثال اگر شخصی به قصد مراقبت از مال مالک و به انگیزه خدمت به او بر اموال او تسلط پیدا کند ضامن نیست . چون در این عمل قصد احسان داشته است. بدیهی است احسان از عناوین قصدیه است و بدون قصد تحقق پیدا نمی کند. بعضی از فقهاء همچون مرحوم اصفهانی معتقدند : صدق احسان به واقع لازم نیست و تنها قصد و اراده فاعل را لازمه یک عمل محسنانه می دانند. این بزرگوار در کتاب « اجاره » چنین آورده است : « الفعل اذا صدر بقصد عنوان حسن من العناوین الحسنه یتصف بالحسن و ان لم یتحقق مبداَ ذالک العنوان فی الخارج»( اصفهانی، محمد حسین، ۱۳۸۲، ص ۳۵) فعل هنگامی که به قصد عنوان نیکو از عناوین پسندیده، انجام می شود به حسن متصف می گردد، اگر چه مبدا آن عنوان در خارج از تحقق نیابد. ایشان در توجیه قاعده احسان موضوع را چنین بیان نموده است : « اگر فرد بیگانه ای ، یتیمی را به قصد ادب کردن کتک بزند، این عمل او قابل سرزنش نیست و پسندیده است. اگر چه آن طفل در واقع ادب نگردد» . این دیدگاه از جنبه های مختلف قابل نقد است که در مبحث قصد و واقیعت خواهد آمد. در این که قصد و نیت در احسان لازم است شکی نیست ولی آیا قصد و نیت عنصر کافی در تحقق قاعده احسان است و همین که شخص قصد احسان داشت عنوان محسن بر او صدق می کند. یا باید در واقع عمل او مطابق با عمل یک انسان متعارف در آن شرایط باشد. برای مثال اگر مغازه ای آتش گرفته باشد و فردی برای خاموش کردن آتش قسمتی از دیوار مغازه را خراب کند و امکانات هم در اختیار او بود . می توان او را محسن دانست ؟ آیا اگر شخص بگوید من نسبت به این موضوع جاهل بودم عمل او قابل تحسین است و ضمان از او برداشته می شود ؟ به نظر می رسد جهل افراد در ضمان آن ها تاثیری ندارد، زیرا خود شخص ملاک نیست بلکه روشی که به کار می برد می بایست متعارف باشد و ضرری که از مداخله شخص جاهل به وجود آمده به مراتب بیشتر از ضرری بوده است که در صورت عدم مداخله قرار بوده است به مالک وارد شود . در اینجا اگر چه شخص قصد نیت خدمت به دیگران را داشته ولی عمل او متعارف نبوده و حکم به عدم ضمان شخص جاهل به خاطر عدم آگاهی او دور از انصاف است. تنها در صورتی شخص ضامن نیست که هم قصد و نیت خیر و خدمت به غیر را داشته باشد و هم عمل او مطابق یک انسان متعارف در آن شرایط باشد ولی ناخواسته بر حسب اتفاق منجر به ضرر شود و در این صورت چون فاعل تعدی و تفریط نکرده و دفع ضرر هم از عهده او خارج بوده نه تنها ضامن نیست بلکه عنوان محسن بر او صادق است.
ب) احسان واقعی
می دانیم که قاعده احسان در باب مسقطات ضمان مورد بحث واقع شده است و موجب نفی مسئولیت از ناحیه محسن می گردد. حال اینکه قصد احسان در این مورد کفایت می کند یا احسان واقعی شرط است میان فقها اختلاف نظر است. تعدادی از فقها اعتقاد به قصد و نیت شخص نداشته تنها عمل وی را ملاک قرار می دهند و همین که فعل شخص منجر به دفع ضرر یا جلب منفعت گردید می کویند او محسن است(محمد حسن بجنوردی، ۱۳۸۲، ص ۱۲)
« و الظاهر انه دائر مدار احسان الواقعی و ان لم یقصد به الاحسان لان الظاهر من العناوین و المفاهیم الذی اخذ موضوعا للحکم الشرعی _هو واقعها و المعنی الحقیقی لها»( بجنوردی، محمد حسن، ۱۳۷۲،ص۱۰)
احسان واقعی شرط است . هر چند شخص فاعل قصد احسان نکرده باشد، به دلیل اینکه هر جا عنوانی موضوع حکم شرعی باشد منظور ، معنای واقعی آن است و قصد و اعتقاد دخالتی در مفاهیم اشیاء ندارد . مفاهیم اشیاء تابع واقیعت خودشان هستند و عرف نیز از لفظ احسان همان معنی واقعی را می فهمد. در این تعریف عمل شخص ملاک احسان واقعی قرار گرفته و قصد و انگیزه شخص هیچ تاثیری در آن ندارد و منظور از لفظ احسان همان احسان واقعی می باشد که فقط در عمل اشخاص می توان مشاهده کرد. حال اگر کسی قصد خدمت کردن هم نداشته باشد و از روی صدقه یا بی توجهی عملی انجام دهد در هر صورت پس از انجام عمل به این فرد محسن می گویند بنابراین « علی الید » در جایی تخصیص می خورد که فعل در واقع احسان باشد. چه اعتقاد به احسان وجود داشته باشد چه نداشته باشد همین که فعل بر حسب عادت ضرری را مانع شود یا موجب منفعتی شود، عنوان احسان بر او صادق است(موسوی بجنوردی؛ سید محمد، ۱۳۷۲، ص۲۷۷). در این دیدگاه قصد و انگیزه افراد موجب نمی شود تا عمل آنها موجه جلوه کند و همین که فعل شخص موجب دفع ضرر و یا جلب منفعت شد عنوان محسن بر او صدق می کند و اینکه شخص به چه منظور و هدفی این عمل را انجام داده و قصد و نیت او چه بوده است یا اصلا قصد و انگیزه او با فعل انجام شده هیچ ارتباطی دارد یا خیر ملاک نیست، زیرا بیشتر نتیجه عمل شخص مورد توجه قرار می گیرد تا انگیزه او و به محض اینکه عمل فردی متعارف جلوه کند و جلب منفعت یا دفع ضرر نماید او را محسن و مستحقق پاداش می دانند. ولی به نظر می رسد فعلی که بدون قصد و نیت صورت گیرد و یا قصد و نیت شر و نادرست از روی اتفاق باعث دفع ضرر دیگری شود قابل ستایش نیست چون شخص هرگز با انگیزه خدمت به دیگری اقدام نکرده است و بر حسب اتفاق چنین شده است ، پس نمی توان او را مستحقق پاداش دانست و در زمره محسنین قرارش داد. حال با یک سوال موضوع را پی می گیریم .
روش یک انسان متعارف در شرایط مورد نظر برای کمک رساندن به دیگری. برای مثال اگر جایی آتش گرفته باشد و یا فردی در حال غرق شدن باشد یک انسان متعارف در آن شرایط چگونه عمل می کند یا از چه روشی استفاده می کند؟ حال ممکن است نجات دهنده سفینه باشد، اما در موضوع نجات فرد یا خاموش کردن آتش از روشی استفاده کند که روش یک انسان متعارف است. پس خود نجات دهنده ملاک نیست ، بلکه روش او ملاک است و این روش نوعی است. یعنی زن ممکن است در خاموش کردن آتش از روشی استفاده کند که مرد از این روش استفاده نکند، ولی روش هر دو آنها طبق روش یک انسان متعارف باشد(ارسطا، محمد جواد، ۱۳۸۵، ص۱۰) در این دیدگاه خود شخص ملاک نیست ، بلکه روشی که او استفاده می کند ملاک است . اگر روش شخص مطابق روش یک انسان متعارف باشد ، عمل او ضمان آور نیست. برای مثال اگر خانه ای آتش گرفته باشد و فردی برای خاموش کردن آتش از مقدار زیادی آب استفاده کند و این عمل او باعث آب گرفتکی و تخریب قسمتی از خانه شود و بعد مشخص شود خاموش کردن آتش با یک پتو هم امکان پذیر بوده و بدون دخالت او ضرر کمتری متوجه شخص مالک می گردید و هیچ انسان متعارفی در این شرایط دست به چنین عملی نمی زده است . می توان گفت شخص دخالت کننده ضامن است، چون خسارت دخالت او بیشتر از عدمدخالت او بوده و همچنین از روش یک انسان متعارف استفاده ننموده است. سوالی که پیش می آید این است که آیا وقتی شخصی از روش یک انسان متعارف استفاده کرد عنوان محسن بر او صدق می کند یا اعتقاد به احسان و قصد و نیت هم لازم است ؟ یا اگر به طور واضح تر بخواهیم بیان کنیم باید این طور بگوییم که اگر انسان های پلید در راه رسیدن به مقاصد خود به طور ناخواسته از روش انسان متعارف استفاده کنند و در این راستا باعث جلب منفعت یا دفع ضرر از دیگری شوند عمل آنها قابل ستایش است.
برای مثال اگر شخصی شبانه وارد منزلی شود و قصد دزدی داشته باشد و برای ورود به ساختمان پنجره خانه که قیمتی هم باشد ، بشکند ولی موفق به سرقت اموال منزل نشود و همین شکستن پنجره موجب نجات جان ساکنین خانه از گاز گرفتگی شود آیا می توان گفت عمل او قابل ستایش است ؟ در اینجا با دو گزینه متفاوت رو به رو می شویم : اول قصد و نیت شخص که دزدی بوده است. دوم نجات جان اعضاء خانواده که یک عمل کاملا انسانی است. حال اگر بخواهیم صرفا فعل شخص را ملاک قرار دهیم ، باید گفت عمل او مطابق عمل یک انسان متعارف بوده، چون هر انسان عادی در چنین شرایطی اقدام به نجات افراد می کرد و عمل او باعث دفع ضرر از جان دیگری شده است و مسلما ضرری که وارد شده کمتر از ضرر در صورت عدم دخالت بوده است . چون سارق فقط پنجره ساختمان که قیمتی بوده شکسته ولی در مقابل کار بزرگی انجام داده ، برای اینکه همه اعضا خانواده را از مرگ نجات داده است . در اینجا اگر بگوییم خود شخص ملاک نیست و قصد و نیت هم در فعل او دخیل نمی باشد، حکم به مباح بودن عمل دزد داده ایم که عقلا صحیح نمی باشد. پس چنین نتیجه می گیریم که نه تنها روشی که شخص استفاده می کند باید مطابق روش یک انسان متعارف باشد، بلکه قصد و نیت او هم باید از روی خیر خواهی و نیکی به دیگری باشد. چون یک انسان پلید به طور نمی تواند قصد و نیت خیر داشته باشد . آیا اگر انسان های پلید به طور ناخواسته از روشی استفاده کنند که مطابق با روش انسان متعارف است و قصد و نیت آنها رسیدن به منافع خودشان باشد و خیر و مصلحت دیگری را در نظر نداشته باشند می توان آنها را تحسین کرد ؟ به نظر می رسد اگر چنین کنیم نسبت به کسانی که قصد و نیت خیر داشته اند اسائه شده است. مثال دیگری که موضوع را بهتر روشن می کند این است که اگر محلی آتش گرفته باشد و شخصی از روی دشمنی بخواهد آتش را شعله ور کند و اشتباها به جای ظرف سوخت ظرف آب را برداشته و باعث خاموشی آتش شود نمی توان او را محسن دانست ، چون قصد و نیت او شعله ور نمودن آتش و ضرر بیشتر بوده است و به طور ناخواسته آتش خاموش شده است .
گفتار هشتم :جلب منفعت برای متضرر
گروهی از فقها اعتقاد دارند که قاعده احسان به موراد جلب منفعت اختصاص دارد و موارد دفع ضرر را شامل نمی شود؛ زیرا معنای متبادر از لفظ احسان، جلب منفعت است نه دفع ضرر ونیز لفظ احسان حاکی از مفهوم اثباتی است نه سلبی که این معنی با جلب منفعت سازگاری دارد نه با دفع ضرر.
گویا شیخ طوسی تمایل به این نظریه داشته است؛ چه اینکه در تعریف احسان آورده است: ” الاحسان هو ایصال النفع الی الغیر لینتفع به مع تعرّیه من وجوه القبح.” یعنی احسان به معنی منفعت رساندن به غیر است؛ بدین معنی که منظور از آن، منتفع شود؛ مشروط بر آن که ا زهر گونه قبحی مبرا باشد. (طوسی (شیخ ) محمد حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۵، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۳۸۵- ۱۴۶۰ هق، ص ۲۷۹)
گفتار نهم : دفع خطر
بدیهی است که سرزنش شخص نیکوکار و ضامن دانستن او از آن جهت که نیکی و احسان نموده است کفران نعمت در حق اوست، مثل اینکه کسی حیوان دیگری را به جهت مراقبت و دفع خطر درندگان، به منزلش ببرد و آنگاه، دیوار برسر حیوان فرود آید و بمیرد، توبیخ و سرزنش این فرد به طور عقلی قبیح است؛ گرچه بدون اجازه صاحبش در حیوان تصرّف نموده است؛ ولیکن چون قصد احسان و دفع خطر داشته و به انگیزه خدمت به صاحب حیوان اقدام نموده است، ضامن نیست .یا اگر اگر دکانی آتش بگیرد وخاموش کردن آتش و جلو گیری از گسترش آن مستلزم خراب کردن قسمتی از دکان باشد، خراب کننده ضامن نیست؛ هم چنان که اگر مردم اجناس مغازه را به منظور سالم ماندن از خطر با عجله از دکان بیرون بیاورند و در این بین ، بخشی از کالاها تلف شود و نیز اقدام کنندگان ضامن نخواهند بود. .( - فیض الاسلام، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، چاپ دهم، انتشارات تابان، قم ، ۱۳۸۰، نامه ۵۳، ص ۳۴۰)
گفتار دهم : وقوع افراط و تفریط از ناحیه احسان کننده
رد قاعدهٔ احسان به این استدلال که “مفاد قاعدهٔ احسان فقط ناظر به اسقاط ضمان شخص محسن است نه اثبات ضمان مالک در برابر مدیر، و در نتیجه کاربرد قاعدهٔ ‌احسان در ارتباط با ادارهٔ مال غیر تنها در عدم ضمان مدیر در قبال تلف بدون تعدی وتفریط اموال غیر می‌باشد مصادره به مطلوب است.
گفتار یازدهم :وجود تناسب بین ضرر دفع شده و ضرر وارد شده
اگر منزلی در معرض سیل قرار گیرد، و اموال و اثاثیه فراوانی در آن باشد وافرادی به قصد جلو گیری از ورود آب به منزل، تعدادی از اموال را جلوی سیل قرار دهند و به این سبب بخشی از اموال تلف گردد، ضامن نخواهد بود. البته این نکته هم قابل ذکراست که، چنانچه ضرر دیگری به مالک وارد آید، در صورتی محسن ضامن نیست که ضرر دوم ( ضرری که وارد شده تا از استمرار ضرر اول جلوگیری شود) کمتر از ضرر اول باشد. بنابراین اگر ضرر وارده بیش از ضرری باشد که دفع و جلوگیری شد، این فعل نه فقط احسان به صاحب مال نیست بلکه اسائه وخیانت هم هست یاضرر وارد ه مساوی باضرری باشد که جلوگیری شده است، در این صورت هم فعل شخص یا اقدام او احسان در حق صاحب مال نبوده بلکه یک عمل لغو و بیهوده به حساب می آید.( موسوی بجنوردی، محمد حسن، القواعد الفقهیه ، ج ۴، چاپ اول، ص۱۴)
فصل چهارم : مصادیق کاربرد قاعده احسان در فقه و حقوق موضوعه
مبحث اول : قاعده احسان و مقوله امر نامشروع و حسن نیت
اگر چه دخالت احسان در تمامی امور توسط عرف و قانون مشخص شده است ، ولی در بعضی مواقع بنابر ضرورت لازم است شخص دخالت کننده برای جلوگیری از ضرر مهمتر فعل حرامی را مرتکب شود که عرف و قانون این عمل را مجاز می داند و قاعده احسان به عنوان یک حکم ثانویه عمل احترام را مباح می گرداند . موضوع دیگر که ذیل این مبحث آمده مربوط به حسن نیت است که مهمترین رکن قاعده احسان را تشکیل می دهد . یعنی در صورتی که انگیزه شخص تنها خدمت به غیر باشد و هیچ منظور و غرضی غیر از این در ذهن نداشته باشد قاعده احسان بر او صدق می کند.
گفتار اول: قلمرو دخالت قاعده احسان در امر نامشروع
آن چه تاکنون مورد بحث واقع شد مربوط به دخالت شخص محسن در امور دیگران با نیت خیر همراه با عملی متعارف بود که باعث دفع ضرر و جلب منفعت می گردید و در صورتی بر شخص ، عنوان محسن صدق می کرد که قصد و نیت او صرفاً خدمت به دیگران باشد نه به دست آوردن نفع شخصی . ولی آیا در تمامی شرایط افراد می توانند به دیگران کمک کنند . حتی اگر در مسیر کمک به دیگری مرتکب معصیت شوند ؟ بدیهی است پاره ای اوقات اقدام محسن ملازم با ارتکاب معصیت است ، دراین صورت با توجه به قاعده (الضورات تبیح المحذورات ) و یا «دفه ما اضطروا» که جرم اضطراری را توجیه می کند ، عمل شخص محسن با حسن نیتی که دارد گناه تلقی نمی شود. برای مثال زن اجنبی به دریا افتاده و در حال غرق شدن است و خانواده او هم که با فن شنا آشنایی ندارند اگر بخواهند او را نجات دهند خود دچار حادثه می شود. در این میان مرد مسلمان که با فن شنا آشنایی کامل دارد ، برای نجات زن اجنبی و نامحرم اقدام می کند و او را نجات می دهد و به ساحل می رساند . در این جا دو عنصر قصد و نیت خدمت به دیگری و اضطرار و ضرورت موجب عدم مسئولیت شخص ناجی و صدق عنوان محسن بر او می گردد، اگر چه در حالت طبیعی تماس بدن فرد ناجی با زن اجنبی فعل حرام می باشد ولی با توجه به ضرورت امر و این که اگر فرد ناجی دخالت نکند ، موجب هلاکت یک انسان می شود و ضرری که از عدم دخالت شخص به وجود می آید بیشتر و مهمتر از ضرر اصلی است ، قاعده احسان به عنوان یک حکم ثانویه باعث برداشتن حکم حرام می گردد و بر فردی که فن شنا را می داند واجب است نسبت به نجات جان یک انسان دیگر اقدام کند و در این خصوص نه تنها به خاطر انجام این عمل انسانی سرزنش نمی شود ، بلکه عمل او قابل تحسین و پاداش است و هیچ گونه مسئولیتی بر عهده او نیست .
گفتار دوم : مقوله حسن نیت در قاعده احسان
با توجه به مباحثی که تاکنون در مورد احسان آمده مشخص شد یکی از مهمترین عناصر شکل دهنده احسان قصد و نیت شخص می باشد ؛ به طوری که اگر عمل شخص ، منجر به دفع ضرر یا جلب منفعت شود و نیت شخص با عمل او مغایر باشد ، عنوان محسن بر او صادق نیست . زیرا تنها در صورتی صدق عنوان محسن بر شخص صحیح می باشد که این دو عنصر در کنار هم موجودیت پیدا کنند و در این میان حسن نیت شخص است که او را وادار می کند به دیگری خدمت کند . چون اگر حسن نیتی در میان نباشد شخص اراده انجام عمل خیر نمی نمایند و هرگز عقل سلیم نمی پذیرد تمام اموری که ختم به خیر می شود از روی اتفاق و ناخواسته باشد . پس دو ویژگی مهم حسن نیت از قرار ذیل میباشد :
الف ) حسن نیت بدون شائبه ^[۱۷]غرض محسن در اقدام به امر مورد احسان
ب ) عدم تعارض نیت محسن با اغراض دیگر که آثار حسن نیت را از بین می برد .پس نتیجه می گیریم حسن نیت در صورتی مورد مورد قبول است که خالص و بدون هیچ منظور دیگر باشد و هدف شخص تنها خدمت به دیگری باشد بدون در نظر گرفتن هیچ منافعی برای خود . حال از مفهوم شروط بالا چنین استفاده می شود که محسن با خلوص نیت به هدف همراهی و کمک به محسن الیه به برادر دینی و هم نوع خود اقدام نموده و در بادی امر قطع داشته باشد که محسن الیه از آن امر برخوردار و جان و مال و یا متعلقاتش از ورطه هلاکت و خسران نجات خواهد یافت ، ولی اگر با توجه به شرط مستور باشد ؛ به طوری که او می خواسته از این اقدام در درجه اول خود بهره مند شود و ضمناً اگر شد گلیم محسن الیه را هم از موج حادثه برون آورد نمی تواند از عنوان محسن برخوردار شود و خود را از ضمان برهاند.
مبحث دوم : جریان قاعده احسان در مواردی از قانون مدنی
گفتار اول : عدم تعارض بین ماده ۳۲۸ قانون مدنی و قاعده احسان
«هر کس مال غیر را تلف کند ضامن آن است و باید مثل یا قیمت آن را بدهد؛ اعم از این که از روی عمد تلف کرده باشد یا بدون عمد و اعم از این که عین باشد یا منفعت و اگر آن را ناقص یا معیوب کند ضامن نقص قیمت آن مال است ^[۱۸].» ماده ۳۲۸ قانون مدنی که بر گرفته از فقه اسلامی است صراحت دارد کسی که باعث اتلاف مالی شود ضامن آن است و با توجه به صراحت این ماده و حکومت آن در جامعه ، اشعارآن به این که هرکس بدون عمد هم موجب تلف مال دیگری شود ضامن است و باید از عهده خسارت برآید با فقه اسلامی تناسب ندارد . در ظاهر چنین به نظر می رسد که این ماده معارض قاعده احسان است که محسن را ضامن نمی داند ، منتهی آنچه مسلم است تعارضی بین ماده ۳۲۸ قانون مدنی و قاعده احسان نیست ، زیرا در این ماده مزبور قید نیت احسان نشده و شرط قاعده احسان وجود نیت محسن است ، اگر چه در این ماده تلف از روی غیر عمد را موجب ضمان دانسته ولی نمی توان چنین تصور کرد که این قسمت مغایر با قاعده احسان است که محسن راضامن نمی داند . چون منظور از این ماده شخصی غیر از نیکو کار و غیر از محسن است و محسن کسی است که قصد و نیت خدمت و نیکوکاری به دیگران داشته باشد طبق مطالبی که در مباحث قبل آمد و دیدگاه اکثریت فقها که قصد احسان را لازمه تحقق احسان واقعی دانسته هرگز نمی توان شخصی که بدون قصد و نیت خیر اقدام به عملی نموده فعل او را مشمول قاعده احسان دانست . پس نتیجه می گیریم هیچ تعارضی بین ماده ۳۲۸ و قاعده احسان وجود ندارد و منظور از متلف در این ماده شخصی غیر از محسن است ، چون هیچ اشاره ای به قصد و نیت شخصی تلف کننده نشده است و مطمئناً هر جا شخصی از روی صدفه و بی توجهی و بدون داشتن قصد و نیت خیر مالی را تلف کند ، عنوان محسن بر او صدق نمی کند .
گفتار دوم : جریان قاعده احسان در ماده ۳۳۰ قانون مدنی
« اگر کسی حیوان متعلق به غیر را بدون اذن صاحب آن بکشد باید تفاوت قیمت و زنده و کشته آن را بدهد ، و لیکن اگر برای دفاع از نفس بکشد یا ناقص کند ضامن نیست ^[۱۹]. » در این ماده از قانون مدنی هیچ اشاره ای به نفس دیگری نشده است و منظور از دفاع از نفس ، دفاع از نفس خود است در صورتی که قاعده احسان در جایی معنا پیدا می کند که قصد و نیت شخص نیکی کردن به دیگری باشد نه خودش، اگر چه عده ای عدم ضمان کشنده حیوان از جهت قصد احسان او می دانند و این طور توجیه کرده اند که چون کشنده حیوان می خواسته نفس ناطقه ای را از مرگ نجات دهد و به این نیت اقدام به هلاکت حیوان کرده است شخص را محسن و فاقد ضمان می دانند ولی آن چه مسلم است دفاع مشروع ربطی به قاعده احسان ندارد . بلکه از باب تقدیم اهم بر مهم است و نیز به این دلیل که دفاع از نفس، عرفاً و عقلاً و شرعاً حق هر انسانی محسوب می شود از این باب که حفظ نفس واجب است . طبق تبصره ای که ذیل ماده ۶۱ قانون مجازات اسلامی آمده است در صورتی بر شخص عنوان محسن صدق می کند که او برای خدمت و نیکی به دیگران اقدام کند . آنچه از ماده ۳۳۰ قانون مدنی ، ماده ۳۵۸ و ۳۶۱ قانون مجازات اسلامی و ماده ۱۵ مسئولیت مدنی استنباط می شود این است که صرف این که ضمان از شخص برداشته شود عنوان محسن بر آن ها صدق نمی کند؛ چه بسا طبق همین مواد قانونی که ذکر شد افراد برای حفظ نفس خود اقدام می کنند و قانون آن ها را تبرعه می نماید و هیچ مسئولیتی بر عهده آن ها نیست و محسن هم محسوب نمی شوند. در مقابل تمامی کسانی که عنوان محسن بر آن ها صدق می کند فاقد ضمان بوده و عمل آن ها قابل تحسین است ، چون آن ها با قصد و نیت خدمت به دیگری اقدام کرده و خود هیچ منفعتی کسب نکرده اند و هدف آن ها صرفاً نیکی به دیگران بوده است . به نظر می رسد اگر موضوع را چنین مطرح کنیم به فهم مطلب کمک بیشتری می نماید .
الف ) همه محسنین فاقد ضمان هستند .